Yerli keyiəşdirici maddələr

AFFERENT İNNERVASİYANI SÜSTLƏŞDİRƏN MADDƏLƏR

Yerli keyiəşdirici maddələr: - anesteziyaedicilər - anesteziya sözü yunan sözündən götürülüb (an- inkar, aesthesiya- hissiyat) - hissiyatın itməsi mə’nasını daşıyır. Yerli keyiəşdirici maddələr dedikdə elə maddələr nəzərdə tutulur ki, onları dəri

içərisinə, dəri altına, dəri və selikli qişa səthinə, əzələ içərisinə və s. məhdud nahiyələrə yerit­dikdə, sürtdükdə, səpdikdə həmin nahiyədə yerli ağrı hissiyatı (müvəqqəti qlaraq) aradan qalxır və hətta cərrahi kəsik aparmaq üçün şərait yaranır.

Həmin maddələr tezliklə ferment tə’sirinə mə’ruz qalır, parçalanır və effekti aradan qalxır. Odur ki, onlar geri dönən tə’sirli maddələr hesab edilir. Yerli keyləşdirici mad­dələrin cərrahiyyə və anestezialogiya praktikasında böyük əhəmiyyəti vardır. Çünki həmin maddələrin köməyi ilə narkoztörədici maddələrdən istifadə etmədən, bir sıra cərrahi əməliyyatlar aparmaq mümkün olur. Cərrahi əməliyyatı uzun müddətə apar­maq lazım gəldikdə əməliyyatın gedişində onlar təkrar istifadə edilə bilir.

Yerli keyiəşdirici maddələrin tə’sir mexanizmi bu vaxta qədər tam aydınlaşdırılma­mışdır.

Lakin müasir məlumatlara görə yerli keyleşdirid maddələr hissi sinir uclarının hü­ceyrə membranının natrium kanalını blokada edir. Natrium ionlannın hüceyrə daxilinə keçməsini çətinləşdirir. Nəticədə tə’sir potensialı və depolyarizasiya halı yarana bilmir, sinir hüceyrələrinin repolyarizasiyası yaranır. Odur ki, sinir ucları qıcıqları qəbul edə və keçirə bilmir. Başqa mülahizəyə görə Na-ionunun hüceyrəyə keçə bilməməsinin səbəbi anestetiklerin Ca2+-ionları ilə antaqonist olmasıdır. Kalsium ionları sinir hüceyrəsi membranında Na-kanalının keçiriciliyini tənzimləyən mühüm faktordur. Ca2+ ionlarının sıxışdırılması kanalın sıxılmasına və Na-ionlarının keçməsinə mane olur. Digər elmi mü­lahizələrə görə anestetiklerin te’sirinden hüceyrə membranının fosfolipidlərinin səthi gərginliyi yüksəlir. Bu da Na -kanalının qapanmasına və ionun keçə bilməsinə mane olur. Yerli keyləşdirici maddələrin te'sirinə qarşı birinci olaraq ağrı reseptorian yüksək həssaslıq göstərir. Odur ki, ilk növbədə ağrı hissiyatı və sonra diger hissiyatlar itir.

Beləliklə, yerli keyləşdirici maddə məhlullarının yeridildiyi nahiyələrdə mövcud olan bütün hissiyatlar müəyyən ardıcıllıqla aradan qalxır. Həmin ardıcıllıq yerli keyləşdirici maddə məhlullarının qatılığı və zaman vahidi ilə düz mütənasibdir. Mə’lum olmuşdur ki, yerli keyləşdirici maddələrin tə’sirindən hissi sinirlər, hərəki sinirlərə nisbətən daha tez keyləşir. Odur ki, qarışıq sinirlərin hissi lifləri keyləşdirici maddələrin zəif məhlullarının tə’sirindən daha tez həssaslığını itirdiyi halda, hərəki liflər uzun müddətə öz həssaslığını saxlayır. Hərəki sinir liflərinin həssaslığını aradan qaldırmaq üçün keyləşdirici maddələ­rin nisbətən qatı məhlullarından istifadə edilir. Odur ki, təbəqəli anesteziya yaratmaq üçün əvvəlcə dəri və dərialtı toxumalara keyləşdirici maddənin zəif məhlullan yeridilir, əzələnin keyləşdirilməsi üçün isə onların nisbətən qatı məhlulu tətbiq olunur.

Məhəlli anesteziya zamanı isə əməliyyat yenə də dəri və dərialtı təbəqələrdə aparılacaqsa, keyləşdirici maddənin zəif məhlulu işlədəilir, əksinə əgər cərrahi əməliyyat əzələ üzərində apanlacaqsa, onda onların qatı məhlulundan istifadə olunmalıdır. İltihabı proseslər və travmatik zədələnmələr fonunda cərrahi əməliyyat aparmaq lazım gəldik­də m- xolinoreseptorları blokada etmək məqsədi ilə (histamin əleyhinə maddə) dimedrol və (m-xolinoblokator) atropindən istifadə edilməlidir. Əks-təqdirdə ağrı reaksiyasını aradan qaldırmaq çətin olar və fəsadlar (ağrı şoku) baş verər. Praktikada yerli keyləşdi­rici maddələrin tə’sir gücünü və tə’sir müddətini artırmaq üçün məhlulun hər 5 mi-nə 1 damcı adrenalin-hidroxlorid məhlulu qarışdınlmalıdır. Çünki, damar mənfəzinin sıxılması toxumanın anemizasiyasına və keyləşdirici tə’sirin ikiqat güclənməsinə səbəb olur.

Yerli keyləşdirici maddələr aşağıda göstərilən tibbi tələbatlara uyğun gəlməlidir.

Suda və lipoidfərdə yaxşı həll olunmalı.

Sinir uclarına, sinir liflərinə və sinir gövdəsinə yüksək seçici tə’sir göstərməli, tə’siri tez başlamaqla uzun müddətə davam etməli, qıcıqlandırıcı tə’sirə malik olmamalı, qan damarlarını genəltməməli, sterilizasiyaya davamlı olmalı, toksik tə’sirə malik olmamalıdır.

Təəsüf ki, tibbidə tətbiq olan yerli keyləşdirici maddələr irəli sürülən tibbi tələblərin yalnız əsas qisminə cavab verə bilir.

Kimyəvi quruluşuna görə keyləşdirici maddələrə aminlər kimi baxmaq olar. Onlann amin qrupları mürəkkəb efir və ya amid əlaqələrinin köməyi ilə aromatik radikala bir­ləşmiş olur. Tərkibində amin qrupu saxlayan preparatlar uzun müddətə, efir əlaqələri olanlar isə qısa müddətə tə’sir göstərir. Çünki esteraza tə’sirindən tez parçalanır.

Beləliklə, yerli keyləşdirici maddələrin molekulasında üç əsas fəal funksional hissə olduğu aşgar olunur I - hidrofil aminqrupu; II - aralıq və ya alifatik zəncir, III - lipofil aromatik qrup. Onlardan birinci polyar hidrofil, üçüncü qeyri-polyar lipofıldir.

Yerli keyləşdirici maddələr quruluş düsturuna görə bir neçə qrupa bölünür:

1.  Benzoy turşusu törəməsi: kokain.

2.  Para-aminobenzoy turşusu törəmələri: novokain, dikain, anestezin.

3.  Asedanilidlər: lidokain, trimekain

Bə’zi müəlliflər isə bunu daha sadə formada təsnif edirlər.

1.  Aromatik turşular və aminospirtlərin mürəkkəb efirləri qrupu - anestezin, dikain, kokain, novokain.

2.  Amid turşusu törəmələri qrupu - bupivakain, lidokain.

Yerli keyləşdiricilərin sinir lifləri membranı ilə əlaqəyə girməsində onların molekullarında lipofil, hidrofil və ya polyar qrupların olmasının əhəmiyyəti böyükdür. Belə ki, maddənin lipofil olması sinir toxumasındakı lipoidlərdə həll olub, tez tə’sir göstərməsi­nə səbəb olur. Yerli keyləşdirici maddələr qana keçdikdən sonra ümumi tə’sir göstə­rir. Anesteziyada bu yolverilməzdir.

Qaraciyərdə hidroliz yolu ilə biotransformasiyaya uğrayır, böyrəklə xaric olur. Yerli keyləşdirici maddələrin yüksək dozada qana keçməsindən baş verən ümumi tə’sirə zəhərlənmə kimi baxmaq lazımdır. Buna yol vermək olmaz. Yerli keyləşdirici maddələrdən (tətbiq olunma qaydasına görə) müxtəlif növ anesteziya törətmək olur. Səthi, təbəqəli, məhəlli, onurğa beyini anesteziyaları.

1. Səthi anesteziya. İstifadə edilən dərman maddələri - Anestezin, Dikain, Kokain, Piromekain.

2. Təbəqəli anesteziyada istifadə edilən dərman maddələr - Bupivakain, Novo­kain, Trimekain.

3. Məhəlli anesteziyada istifadə edilən maddələr - Novokain, Trimekain, Ultrakain.

4. Anesteziyanın bütün növlərində istifadə edilən maddələr - Lidokain, ventrakainlər - D-C forte. Onlar klassik anestetiklərdən fərqli olaraq kiçik dozalarda yüksək ağrı­kəsici effekt törədirlər.

1. Səthi  və ya  terminal anesteziya. Anesteziyanın  bu növü yerli keyləşdirici maddələrin  məhlulunun, məlhəminin və ya poroşokunun selikli qişalara və ya yara səthinə hopdurmaq, yeritmək,  sürtmək və səpmək yolu ilə əldə edilir. Bu zaman yerli keyləşdirici dərman selikli qişadan keçərək orada olan hissi sinir ucları və sinir telləri ilə təmasda olur  və onların  həssaslığını müvəqqəti olaraq pozur. Nəticədə həmin nahiyədə ağrı hissiyatı itir. Səthi anesteziya yaratmaq məqsədi ilə kokain, dikain, lidokain, piromekain və aneste­zinden istifadə olunur. Çünki onlar selikli qişadan asan keçir. Səthi anesteziya növü ən çox qulaq, burun,boğaz və göz xəstəlikləri cərrahiyyəsində tətbiq edilir.

2. Təbəqəli və ya infıltrasion anesteziya. Anesteziyanın bu növünü yaratmaq üçün keyləşdirici maddənin (novokainin) zəif (0,125%) qatılıqlı məhlulunu bədənin cərrahi əməliyyat aparılan nahiyəsində toxumalara təbəqə ilə: əvvəlcə dəri içərisinə, dəri altına, sonra əzələyə və s. yeritməklə əldə edilir. Bu zaman keyləşdirici maddə  həm hissi və həm də həreki sinir liflərinin uclarının və liflərin həssaslığını azaltmaqla  həmin nahiyədə ağrı hissiyatını müvəqqəti olaraq aradan qaldırır. Bu məqsədlə lidokain (0,25-0,5%) və novokaindən daha geniş istifadə edilir. Bundan başqa trimekain, bupivokain və s. tətbiq olunur. Anesteziyanın bu növü döş qəfəsi, qarın boşluğu orqanlarının, düz bağırsağın və s. cərrahiyyəsində daha çox tətbiq edilir.

3. Məhəlli anesteziya. Buna region anesteziya da deyilir. Bu növ anesteziya yaratmaq üçün keyləşdirici maddənin məhlulu sinir gövdəsi boyunca və ya sinir kələfi yerləşən nahiyəyə yaxın toxumalara yeridilir. Bu zaman sinir kötüyü və ya sinir gövdəsini təşkil edən hissi vəhərəkəti liflərin həmin nahiyədə bloku yaranır və nəticədə sinir lifləri və ya sinir ucları impusların qəbul olunmasını və onun mərkəzə ötürülməsini təmin etmir. Nəticədə həmin sinirin inervasiya etdiyi nahiyədə ağrı hissiyatı itir. Məhəlli anesteziya növü törədmək üçün üçün novokain (1-2%), lidokain (0,25-1%), trimikaindən (1%) istifadə olunur. Lakin bu zaman onların təbəqəli anesteziyada istifadə olu­nan məhlullarına nisbətən bir qədər qatı məhlulları işlədilir. Odur ki, bə’zi müəlliflər hazırda təbəqəli və məhəlli anesteziyada tətbiq edilən preparatları təbəqəli anestezi­yada tətbiq edilən maddələr qrupunda tədris olunmasını tövsiyyə edirlər. Bu elmi- praktik baxımdan daha səmərəlidir. Stomatologiyada isə pulpitlərin ağrısız müa­licəsində həm də benzofurokain, ultrakain, ultrakain D-C forte istifadə edilir.

 4. Onurğa beyini anesteziyası. Bu zaman keyləşdirici maddənin məhlulu I və II bel fəqərələri arasından onurğa kanalına epidural, peridural - (onurğa beyininin sərt qişası üs­tünə), subaraxnoidal bə’zən də suboksipital yolla yeridilir. İstifadədən əvvəl yeridiləcək məhlulun həcmi miqdarında, onurğa beyini mayesi götürülür. Sonra lazımi məhlul tətbiq edilir. Bu zaman onurğa beyininin aşağı - ön və arxa köklərindən impulslar keçmir və aşa­ğı ətraflarda hissiyat itir. Anesteziyanın bu növünü törətmək üçün əsas lidokaindən istifa­də edilir. Tibbi praktikada yerli keyləşdirici maddələrdən nəinki cərrahi əməliyyat aparmaq üçün, həm də onların bə’zilərindəri (novokain, lidokain) ürək əzələsinin oyanıqlığını zəiflətdiyinə görə, aritmiya və ekstrasistoliyalarda, beyin qabığının hərəki zonalarının oyanıqlığını zəiflətdiyi üçün qıcolmalarda, periferik arterial qan damar mənfəzini genəltdiyi üçün endarteriitlərdə, trofik yaralarda, patoloji refleksləri zəiflətdiyi üçün vaqo- simpatik oyanıqlıqlarda paranefral blokadada, müxtəlif ağrılarda, dəri qaşınmalarında istifadə edilir. Mə’də yara və xoralarında (daxilə anestezin, novokain və s.) lazımsız qusmalarda və s. patoloji hallarda şərbət və ya kombinəedilmiş halda istifadə edilir. Novokain vaxtından evvəl qocalma əleyhinə müsbət tə’sir göstərir.