DAXİLƏ İŞLƏDİLƏN MƏHLULLAR

Adından göründüyü kimi bu növ məhlullar daxilə qəbul edilir və qaşıqla, damcı ilə, dərman menzurkaları və bölgülü stəkanla dozalanır. Bu onların birdəfəlik dozaları he­sab edilir və birdəfəyə qəbul edilir. Xörək qaşığının tutumu şərti olaraq 15-20 ml, desert qaşığının

tutumu 7,5-10 ml, çay qaşığının tutumu 5-ml, dərman menzurkaları­nın tutumu isə 20-25 ml qəbul edilir. Sulu məhlulların 1ml. - 20, spirtin 1ml - 60-65, efirin 1 ml-i isə 80-85 damçı qəbul edilir. Odur ki, daxilə tətbiq edilən məhlulları şərti olaraq dozalanan məhlullar adlandır­maq olar.

Daxilə işlədilən məhlullara da resept tam və qısa üsulla yazılır. Lakin bu halda re­septdə yazılacaq məhlulun ümumi miqdarını, onun neçə qaşığa bərabər olmasını ümumi qəbul sayını və sutkalıq qəbul sayını, qaşığın tutumunu irəlicədən bilmək lazımdır. Re­septdə yazılan məhlulun ümumi miqdarını bilməklə, onun neçə dəfəyə, neçə günə kifayət etməsini bilmək olur, qaşığın tutumunu və damcıların sayını bilməklə isə dərmanın birdə­fəlik və sutkalıq dozasını, məhlulun ümumi qəbul sayını və məhlulda həll olunmuş dərmanın ümumi dozasını tapmaq olur. Bu da xətasız resept yazmağa imkan verir.

Daxilə işlədilən məhlullarda ümumi qəbul sayını (neçə qaşıq olmasını) tapmaq üçün məhlulun həcmini, (ümumi miqdarını 220 ml), qaşığın tutumuna - 10 ml-ə böl­mək, birdəfəlik dozasını tapmaq üçün məhlulda həll olan dərmanın ümumi dozasını (miqdarını) qaşığın ümumi qəbul sayına bölmək, dərmanın ümumi dozasını tapmaq üçün isə birdəfəlik dozanı məhlulun ümumi qəbul sayına vurmaq lazım gəlir. Sutkalıq dozanı tapmaq üçün isə birdəfəlik doza gün ərzində qəbul olunan saya vurulur.

Daxilə qəbul edilən məhlullara tam üsulla resept yazmaq üçün Rp:- dən sonra dər­man maddəsinin adı, onun (ümumi miqdarı), yə'ni ümumi dozası yazılır. Sonra həlle- dicinin adı və onun ümumi həcmi (dərmanla birlikdə) (ad)ml-lə göstərilir. Reseptin 4- cü həssəsində M.f. solutionis - qarışdır alınsın məhlul sözləri qeyd edilir və resept D.S. - ver, göstər sözləri ilə qurtarır.

Məs ;

1. Rp.: Kalii iodidi 4,4

Aquae destillatae ad 220 ml.

M.f. solutionis

D.S. Gündə 3 dəfə daxilə 1 desert qaşığı qəbul etməli.

Göründüyü kimi, məhlulun ümumi miqdarı 220 ml-ə bərabərdir. Məhlulda ümumi qə­bul sayını (desert qaşığı ilə) tapmaq üçün o - 220 ml, desert qaşığının tutumuna - yə'ni 10- a bölünür və 22 alınır. Deməli məhlulun ümumi qəbul sayı 22-yə bərabərdir. Yə'ni gündə 3 dəfə hər dəfə bir desert qaşığı işlədildikdə 7 gün və 8-ci günün səhəri üçün o kifayət edir. Məhlulda - yə'ni 220 ml kalium yodun ümumi dozasından birdəfəlik dozasını tapmaq üçün kalium yodun ümumi miqdarını yə'ni ümumi dozasını 4,4-ü, 22-ə (ümumi qəbul sayı­na) bölmək lazımdır. Bu isə 0,2-ə bərabər olur. Deməli, kalium yodun birdəfəlik dozası şərti olaraq 0,2-yə, sutkalıq dozası isə 0,2 x 3 = 0,6-ya bərabər olur.

Daxilə qəbul edilən məhlullara resept yazdıqda həkim xəstənin təxminən neçə günə sağalmasını və ya məhlulun neçə gün üçün yazılmasını, dərmanın birdəfəlik dozasını və məhlulun hansı qaşıqla qəbul edilməsini irəlicədən müəyyən etməlidir. Çünki birdəfəlik dozanı bilməklə məhlulun tərkibinə qatılacaq dərmanın ümumi dozasını, qaşığın tutumuna əsasən isə məhlulun ümumi miqdarını dürüstləşdirib dəqiq yazmaq olur. Məs. beş gün müddətinə gündə 3 dəfə 1 xörək qaşığı daxilə qəbul edilmək üçün birdəfəlik dozası 1 qram olan kalsium xloridin məhluluna resept yazmalı. Kalsium xloridin birdəfəlik dozası 1 qrama bərabərdir. Odur ki, onun məhluluna gündə 3 dəfə 5 gün müddətində xörək qaşığı ilə daxilə qəbul olunmaq üçün düzgün resept yazmaqdan ötrü qaşığın tutumunu, yə'ni 15 ml-i sutkalıq qəbul sayına yə'ni 3-ə vurmaq lazımdır. Bununla kalsium xlorid məhlulunun sutkalıq miqdarı tapılır. Bu 45 ml-ə bərabər olur. Sonra isə 45 ml, yə'ni məhlulun sutkalıq miqdarı 5-ə (yə'ni günə) vurulur və məhlulun ümumi miqdarı tapılır. O isə 45x5 =225ml-ə bərabər olur. Deməli kalsium xloridin birdəfəlik dozası 1 qram sutkalıq dozası 3 qram, 5 günlük dozası və ya ümumi dozası isə 15 qrama bərabər olur.

2. Rp. : Calcii chloridi -15,0

Aquae destillatae ad 225 ml.

M.f.solutionis

D.S. Gündə 3 dəfə daxilə 1 xörək qaşığı qəbul etməli.

Məhlulda həll olunacaq maddənin birdəfəlik dozasını və qaşığın tutumunu bilməklə səhv etmədən istənilən müddətə istifadə olunmaq üçün məhlullara resept yazmaq olar.

Məsələn, 7 gün müddətinə gündə üç dəfə, hər dəfə daxilə bir desert qaşığı qəbul et­mək üçün natrium bromidin məhluluna resept yazmalı. Natrium bromidin birdəfəlik do­zası 0,3, desert qaşığının tutumu 10 ml-ə bərabərdir. Deməli əgər xəstə gündə üç dəfə bir desert qaşığı məhlul qəbul edirsə, gün ərzində 30 ml istifadə edilir. 7 gün ərzində isə istifadə olunan məhlulun ümumi miqdarı 210 ml-ə bərabər olur. Başqa sözlə sutkalıq qəbul sayı 3, ümumi qəbul sayı isə 21 -ə bərabər olur. Deməli, buradan natrium bromidin birdəfəlik dozasını (0,3), 21-ə (ümumi qəbul sayına) vurmaqla məhlulda həll olan maddənin ümumi dozasını tə'yin etmək olar. 0,3x21=6,3. Deməli natrium bromidin ümumi dozası 6,3, məhlulun ümumi miqdarı (qədəri) isə 210 ml-ə bərabər olmalıdır.

2. Rp.: Natrii bromidi - 6,3

Aquae destillatae ad 210 ml.

M.f. solutionis

D.S. Gündə 3 dəfə daxilə 1 desert qaşığı qəbul etməli.

Bu reseptdə yuxarıda göstərilən qanunauyğunluğa əsasən natrium bromidin birdə­fəlik dozasını tapmaq üçün natrium bromidin ümumi dozasını (6.3), məhlulun ümumi qəbul sayına (21), bölmək lazımdır. 6.3 : 21=0.3. Yaxud da mütənasiblik qurmaqla bu məsələni həll etmək olar. Məsələn, əgər 210 ml məhlulda 6,3 q maddə həll olmuş­dursa, bəs onda 1 desert qaşığında, yə'ni 10 ml (birdəfəlik dozadır) məhlulda nə qə­dər maddə həll olmuş olar?

210-6,3 

10-X

x =10.6,3/210=0.3

Deməli natrium bromidin birdəfəlik dozası 0,3 qr-a bərabər olur. Daxilə istifadə olu­nan məhlullara %- üsulu ilə resept yazmaq üçün Rp.: -dən sonra Solutionis sözü, sonra məhlulun adı, onun %-i və ml-lə ümumi miqdarı göstərilir. Resept Da Signa sözləri ilə sona çatır.

Məs.

-                     Rp.: Solutionis Kalii iodidi -2 %-210 ml

D.S. Gündə 3 dəfə daxilə 1 desert qaşığı qəbul etməli.

Kalium yodun (birdəfəlik dozası 0,2) reseptinin tam üsulla yazılışı

-                     Rp.: Kalii iodidi 4,4

Aquae destillatae ad 220 ml.

M.f. solutionis

D.S. Gündə 3 dəfə daxilə 1 desert qaşığı qəbul etməli.

4-cü Rp.-də məhlulun %-i tapmaq üçün kalium yodun birdəfəlik dozasını yə'ni 0,2- ni 100-ə vurub (çünki faiz 100-dən götürülür, tapılır) qaşığın tutumuna yə’ni 10 -a böl­mək lazımdır.

0,2 x 100:10=2 %.

5 -ci reseptdə kalium yodid məhlulunun birdəfəlik dozasını, yə'ni bir desert qaşığın­da qəbul olunan dərmanın miqdarını tapmaq üçün əvvəlcə onun ümumi dozasını tap­maq lazım gəlir. Bunun üçün mütənasiblik qurmaq lazım gəlir. Faiz 100-dən götürü­lür. Məhlul 2%-lidir. Bu o deməkdir ki, onun hər 100 ml-də 2 q maddə həll olub. Bəs onda, 220 ml. məhlulda nə qədər kalium yod həll olunmuşdur?

100-2    

220-x

x =2.220/100=4.4

Deməli 2%-li kalium yodun 220 ml, məhlulunda 4,4 qram kalium yod həll edilmişdir.

Bundan sonra birdəfəlik dozanı tapmaq üçün ümumi doza (4.4), məhlulun ümumi qəbul sayına bölünməlidir. Məhlulun ümumi qəbul sayı 22-dir. Başqa sözlə 220 ml məhlulu xəstə 22-dəfə qəbul edir 4,4:22=0,2. Deməli kalium yodun birdəfəlik dozası 0.2 qrama bərabərdir.

Daxilə istifadə olunan məhlullara nisbət (:) üsulu ilə reseptin yazılışı onlara resep­tin %- üsulu ilə yazılışı kimidir. Fərq %- işarəsinin yerində nisbət (:) işarəsinin yazılma- sındadır. Nisbət üsulu ilə yazılmış məhlulda %-i tapmaq (və ya nisbəti %-ə çevirmək) üçün 100-ü nisbətə bölmək lazımdır. Məs. Atropin sulfatın 1:1000 nisbətli məhlulu (100 bölünsün 1000-ə) 0,1%-lidir. Furasilinin 1:5000-ə nisbətli məhlulu (100-bölünsün 5000-ə) 0,02 %-lidir. Nisbəti faizə çevirdikdən sonra məhlulun tərkibində olan maddə­nin ümumi dozasını və birdəfəlik dozası və s. faiz üsulunda olduğu kimi tapmaq olar.

Rp.: Sol. Atropini sulfatis - 1:1000 - 5 ml Da S. 10 damcı daxilə qəbul etməli.

1:1000-ə nisbətli məhlul. O deməkdir ki, 1 -litr həlledicidə 1q maddə həll edilib. Bəs onda 100 ml-də neçə qram maddə həlledilmiş olar? 100:1000=0,1. Deməli məhlul, 0,1%-dir. Əgər 100 ml-məhlulda 0,1q maddə həll olunmuşdur. Bəs onda atropin sul­fatın 5 ml məhlulunda nə qədər maddə həll edilib? Əgər həmin məhlulun 100 ml-də 0.1 maddə həll olubsa, 5 ml. "x" qr. maddə həll olunmuşdur.

100-0,1

 5 – X

X =0.1 x5/100= 0.005

Deməli, atropinin sulfatın 1:1000-nisbətli məhlulunun 5 ml-də 0,005 təmiz atropin sulfat vardır. 0.005 atropin sulfatın ümumi dozasıdır. Onun birdəfəlik dozasını tapmaq üçün isə 5 ml atropin sulfat məhlulunda neçə damcı olmasını tapmaq lazımdır. Başqa sözlə (b.s.) ml-i damcıya çevirmək lazımdır. Çünki məhlul xəstəyə damcı ilə verilir. Suda həll olunan maddələrin 1 ml-də 20 damcı olduğunu bilərək 5-i iyirmiyə vurub 5ml məhlulda 100 damcı olduğunu tapırıq, damcıların ümumi qəbul sayını tapmaq üçün isə 100 damcı bölünür 10-a, yə'ni birdəfəyə qəbul olunan damcıların ümumi sayına, alınır 10 dəfə. Deməli ümumi qəbul sayı 10-dur. 0,005:10=0,0005. Beləliklə, hər dəfə xəstə 10 damcıda yəni 0,0005 q atropin sulfat (5 desimilliqram) alır, bu onun birdəfə­lik dozası olur.

Nisbət üsulu ilə yazılmış məhlullarda həll edilən maddənin ümumi miqdarını tap­maq üçün digər üsuldan istifadə etmək olar. Bu hallda həll olan maddənin birdəfəlik dozasını irəlicədən bilmək lazım gəlir. Beləki, birdəfəlik dozanı, ümumi qəbul sayına vurmaqla məhlulda həll olan məddənin ümumi miqdarını (ümumi dozasını), qaşığın tutumunu və ya birdəfəyə qəbul edilən damcıların sayını, 10 damcı 0,5 q və ya 0,5 ml) ümumi qəbul sayına 5-ə vurmaqla məhlulun ümumi miqdarını tapmaq olar. Bu qanu­nauyğunluğa görə atropin sulfatın birdəfəlik və ümumi dozasını və məhlulun ümumi qəbul sayını bildiyimiz üçün atropin sulfat məhlulunda olan ümumi dozanı tapa bilərik. Atropin sulfatın birdəfəlik dozası 0,0005, ümumi qəbul sayı 10 olduğundan 0,0005x10=0,005-ə bərabər olur. Deməli, atropin sulfatın məhluldakı ümumi dozası 0,005-dir. Birdəfəyə qəbul edilən damcıların həcmi 0,5 ml və ya sayı, miqdarı 10 dam­cı olduğundan (5ml və ya 100 damcı) onu ümumi qəbul sayına 10-a vurmaqla məhlu­lun ümumi miqdarını və ya həlledicinin ümumi miqdarını tapmaq olar. 0,5x10=5. De­məli, məhlulun ümumi miqdarı 5 ml-dir.

Başqa bir misal: etilmorfinin 1:100-ə nisbətli məhluluna 10 ml resept yazmalı.

-                     Rp.: Sol. Aethylmorphini hydrochloridi -1:100-10 ml

D.S. Gündə 3 dəfə daxilə 20 damcı qəbul etməli

Yuxarıda təsvir edilmiş qanunauyğunluğa əsasən məhlul 1%-lidir. (100:100=1%) məhlulun ümumi miqdarı 200 damcı, 10 ml., ümumi qəbul sayı 10, ümumi doza 0,1, birdəfəlik doza isə 0,01-dir.

Tibbi təcrübədə daxilə tətbiq edilən bir sıra ofisinal məhlullar vardır. Onlara resept yazdıqda Rp-dən sonra Solutionis sözü və % işarəsi göstərilmir və resept Da. Siğna sözləri ilə bitir. Daxilə tətbiq edilən bir sıra ofisinal məhlullar var.

Onlardan biri də durulaşdırılmış hidrogen xlorid turşusudur ki, (Aciduçn hydrochlori- dum dilutum) onun tərkibində 8,2-8,4 % hidrogen xlorid turşusu olur. Digər preparat kordiamindir - o, nikotin turşusu dietilamidinin 25%-li məhluludur.

-                     Rp.: Acidi hydrochloridi diluiti -15ml

D.S.Yemək vaxtı 10 damcı daxilə qəbul etməli.

       

-                     10. Rp.: Cordiamini - 25ml

        D.S. 25 damcı daxilə qəbul etməli.

Bunlarla yanaşı dil altına tətbiq olunan nitroqliserinin (nitroglycerinum) 1%-li spirtli məhlulu və mentolun izovalerian turşusu metil efirindəki 25 %-li məhlulu olan və isti­fadəyə, həm də tablet və kapsullarda buraxılan validolu (Validolum) göstərmək olar. Nitroqliserinə resept yazdıqda onun spirtli olmasını göstərmək hökmən deyil. Məs.;

Rp.: Sol. Nitroğlyserini -1%-5 ml

D.S. 2 damcı qəndin üzərinə damızdırıb dil altına qoymalı.

Validola isə resept 5 ml yazılır.

Rp.: Validoli - 5 ml

D.S. 5 damcı qəndin üzərinə damızdırıb dil altına qoymalı.