DƏRMAN MADDƏLƏRİNİN ORQANİZMDƏ PAYLANMAS

DƏRMAN MADDƏLƏRİNİN ORQANİZMDƏ PAYLANMASI

Bu proses dərman maddələrinin farmakokinetikasının ll-ci mərhələsini əhatə edil və özü də (yeridilən yerdən) qan və ya limfa sistemi vasitəsilə həyata keçirilir. Dər­man maddələri bədəndə əsasən qeyri-bərabər, qismən isə bərabər nisbətdə paylanır. Dərmanların qana sorulmasından sonra qeyri

-bərabər nisbətdə paylanmasının (hücüyrəyə və toxumaya) əsas səbəbi onların orqanizmdə bioloji maneələrə rast gəl­məsidir. Həmin bioloji maneələrdən kapillyar damar divarının endotel qişasını, hücey­rə membranını, cift və hematoensefalik baryerləri, dərmanın özünün fiziki-kimyəvi xü­susiyyətlərini və s. göstərmək olar.

Bioloji baryerlər arasında kapillyar baryeri ən asan, hüceyrə membranı nisbətən çətin, cift və hematoensefalik baryerlər isə daha mürəkkəb və çətin keçilə bilən bioloji baryerlər hesab edilir və bu yolla onlar mərkəzi sinir sistemini (baş beyin və onurğa beyni) və dölu (ana bətnində) bədənə düşmüş zərərli və zədələyici tə’sirlərdən qoru­yur. Bu məsələdə mərkəzi sinir sistemində olan kapillyarların məsamələrinin olmama­sı hörümçəkvarı torun endotel və epiteli qlial hüceyrələrin çox mühüm əhəmiyyəti var­dır. Qanla dövr edən dərman maddəsinin kapillyarlardan hüceyrəarası sahələrə və oradan qlial hüceyrəyə keçməsi intensivliyi hüceyrə və toxumaların quruluşundan və dərman maddəsinin fiziki - kimyəvi xüsusiyyətlərindən çox asılıdır. Məsələn, qanın plazma zülalı ilə və qan elementləri ilə birləşmiş halda olan və lipoidlərdə həll olma­yan və ionlaşmış maddələr hematoensefalik baryerdən heç vaxt keçə bilmir. Onlar kapillyar qandan hüceyrəarası sahələrə belə az keçə bilir. Əksinə, o maddələr ki, qanda sərbəst halda olur, lipoidlərdə həll olur. Belə maddələr kapillyardan və hema­toensefalik baryerdən nisbətən asan keçə bilir.

Lipoidlərdə yaxşı həll olan və molekul kütləsi nisbətən kiçik olan qeyri-polyar dər­man maddələri sadə diffuziya ilə cift baryerindən də asanlıqla keçə bilir. Kapillyalardan dərman maddəsinin hüceyrəyə keçməsi prosesində, toxumaların qan və lifma ilə təchiz olunması, maddənin lipoidlərdə və toxuma mayesində həll olması, maddənin molekulunun həcmi, onun dissosasiya (ionlaşma) dərəcəsi, quruluşca toxuma ele­mentləri ilə (membran reseptorları) oxşarlığı, kapillyar membranının məsamələrinin böyük və kiçikliyi, hüceyrə membranının digər kəmiyyət və keyfiyyət (membranın nö­vü) xüsusiyyəti, orqanizmin yaş, növ və fərdi inkişaf, habelə orqanın təkamül xüsusiy­yətləri və s. mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Başqa sözlə dərman maddəsi qanda sərbəst olarsa, lipoidlərdə yaxşı həll olarsa, hüceyrə və toxumalarda qan dövranı sür’ətli olarsa onlar damar divarı məsamələrindən hüceyrəarası sahələrə hüceyrəni əhatə edən piazmatik membranın (reseptor, nəqledici, elektrik, osmotik və s. funksiyalarına) tələblərinə uyğun gələrsə yuxarıda qeyd edilən mexanizmlər (aktiv nəqlolma, pinositoz) əsasında oradan da hüceyrə daxilinə daha aşan keçə bilər və belə maddələr orqanizmdə hüceyrə və toxumalar arasında bərabər nisbətdə paylana bilər. Bunlara uçucu mayeləri, qaz və buxar halında olan (narkoztörə- dici maddələr) maddələri misal göstərmək olar. Əksinə dərman maddəsi lipoidlərdə pis həll olarsa, qanın zülal hissəsi ilə birləşərsə, qanda birləşmə halında olarsa, qanın in­tensiv axımından asılı olmayaraq o kapillyar damarlardan çətin keçə bilər və bərabər nisbətdə paylana bilməz. Odur ki, (toxuma elementlərinin qanla müxtəlif nisbətdə təchiz olunması və s. hesabına) orqanizmdə dərman maddələrinin qeyri-bərabər paylanılmasına daha çox təsadüf edilir, nəinki bərabər paylanılmasına. Dərman maddələrinin orqa­nizmdə yayılması və paylanması zamanı bə’ziləririin toxumalarda toplanıb qalmasına təsadüf edilir. Buna da dərman maddələrinin depolaşması deyilir. Dərman maddələrinin hüceyrə və toxumalardan kənar (qanın zülal hissəsilə) toplanmasına ekstrasellülyar depo, toxuma və hüceyrələrinin (qanın formalı elementləri və s.) daxilində toplanması­na isə hüceyrədaxili depo və ya intrasellülyar depolaşması adı verilir.

Dərman maddələrinin hüceyrədaxili deposuna, dərman maddələrinin birləşdirici toxumada, sümük toxumasında (kalsium ionları, tetrasiklinlər, xelatlar) sümük iliyində (radio­aktiv maddələr, sianokobalamin), piy toxumasında (narkoz üçün maddələr) və s. toplan­masını, dərman maddələrinin hüceyrədənkənar deposuna isə onların qan zülalı ilə və di­gər bioloji mayelərin zülal hissəsi ilə birləşməsini (butadionu) misal göstərmək olar.

Dərman maddələrinin hüceyrədənkənar deposuna daha çox rast gəlinir, nəinki hüceyrədaxili deposuna. Belə maddələr qana sorulduqdan sonra qanın albumin zülalı ilə, bə’zən də alfa və ya beta qlobulin zülalı ilə birləşir. Belə maddələrin tə’siri daha uzun müddətə davam edir. Bunun səbəbi onların metabolizmə az mə’ruz qalması, filtrasiyasının çətinləşməsi, reabsorbsiyasının isə asanlaşması və s. ola bilər. Bə’zi hallarda isə dərmanın hüceyrədaxili deposu toxumanın tamlığının pozulmasına səbəb olur. Məsələn antibiotiklərdən tetrasiklin qrupunun nümayəndələri sümük toxumasın­da toplanaraq onun sərtliyini pozur. Odur ki, həmin qrup maddələri 3 yaşına qədr uşaqlara tə'yin etmək olmaz. Qalxanabənzər vəzinin hiperfunksiyasında radioaktiv yodun istifadəsi vəzi toxumasına toplanaraq hüceyrəni dağıtmaqla (tireotoksikozda) müsbət tə’sir göstərir. Dərman maddələrinin depolaşmasının tibbi praktikada əhəmiy­yəti böyükdür. Bu şərtlə ki, əgər onlar fəaliyyətdə olan hüceyrələrə toplanarsa və onların fəaliyyətində (oyadıcı və ya ləngedici) dəyişiklik törədərlərsə, məsələn, tiopental natriumun piy toxumasına toplanması preparatın tə’sir effektini zəiflədir, tə’sir müddə­tini qısaldır. Bu onun çatışmayan cəhətidir. Əksinə narkoz üçün efirin beyin toxuması­nın lipidlərinə toplanması hüceyrələrin fəaliyyətini süstləşdirməklə narkoz halı törədir. Bu onun müsbət cəhətidir. Hüceyrələrə seçici tə’sir göstərən (şiş hüceyrəsi və s.) spesifik depolaşma verə bilən az toksik maddələr almaq farmakologiyanın əsas prob­lemlərindən biridir. Çünki belə maddənin kiçik dozası həm yüksək tə’sir effekti verir və həm də tə’siri uzun müddətli olur.